2. Ünite: Birey ve Toplum
2. Ünite: Birey ve Toplum
Sosyalleşme
Bireyin içinde doğduğu toplumun değer ve normlarını özümsemesi düşünüş ve davranış kalıplarını öğrenmesi kısaca toplumsal bir varlık haline gelmesi sürecidir. Sosyalleşme farklı araç, grup ve kurumlar içinde yaşam boyu devam eden bir süreçtir.
Her toplumda bireyleri içinde yaşadıkları toplumun sağlıklı bir üyesi hâline getirmeyi amaçlayan bazı grup ve kurumlar bulunmaktadır. Sosyalleşme araçları olarak adlandırılan bu kurum ve gruplar bireyi çocukluk döneminden itibaren toplumsal hayata hazırlar. Dört temel sosyalleşme aracı vardır. Bunlar; aile, okul, arkadaş grupları ve kitle iletişim araçlarıdır.
Sosyalleşme yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Okul yaşamı ve gençlikten sonra iş yaşamı ve aile kurma, emeklilik ve yaşlılık aşamalarında da yeniden, yeni duruma uyum sağlama şeklinde karşımıza çıkar. Örneğin hayatını huzurevinde sürdürmeye karar veren bir yaşlı daha önce tanımadığı bir sosyal ortama katılarak bu ortamın gereklerini, normlarını ve değerlerini öğrenmek ve ortama uyum sağlamak gibi yeni bir deneyim yaşamak zorunda kalabilir. Dolayısıyla bireyler hayatları boyunca sosyalleşme açısından çeşitli aşamalardan geçerler.
Toplumsal İlişkiler
Toplumsal İlişkinin Tanımı:
Belirli amaçlar doğrultusunda bir araya gelen bireyler ve gruplar arasındaki etkileşime toplumsal ilişki denir. Bu etkileşim; yapıcı, dostça ve yakınlaşma niteliğinde olabileceği gibi; yıkıcı, düşmanca ve tarafların birbirinden uzaklaşmalarına neden olabilecek nitelikte de olabilir.
Max Weber’e göre toplumsal ilişkilerin özellikleri:
- En az iki insan arasında gerçekleşir.
- Karşılıklı etkileşim vardır.
- Belirli bir zaman diliminde gerçekleşir, belirli bir süre devam eder.
- İlişkide bulunan bireyler ve gruplar birbirinden haberdardır.
- Taraflar birbirini karşılıklı olarak etkiler ve ilişkilerine öznel bir anlam verirler.
Toplumsal İlişki Çeşitleri
1. İlişkinin Taraflarına Göre
a. Birey-Birey İlişkisi: Arkadaşın arkadaşla ilişkisi gibi…
b. Birey-Grup İlişkisi: Öğretmenin sınıfla ilişkisi gibi…
c. Grup-Grup İlişkisi: A şubesinin B şubesi ile ilişkisi gibi…
2. İlişkinin Süreç İçindeki Gelişimine Göre
a. Gelip Geçici (İğreti) İlişkiler: Otobüs durağında otobüs bekleyen insanların ilişkisi …
b. Dönemli (periyodik) ilişkiler: Her yıl aynı tarihte yazlıkta, fuarda v.s. görüşen insanların ilişkisi…
c. Sürekli ilişkiler: Aile, akraba, iş yeri, arkadaşlık gruplarındaki ilişkiler gibi…
3. İlişkilerin Niteliğine Göre (Cooley’in Görüşü)
a. Birincil ilişkiler:
İçtenlikli, yüz yüze, taraflar arasında sosyal mesafe bulunmayan, duygusal iletişim ve sosyal etkileşimin güçlü olduğu, sözlü normlara dayalı ilişkilerdir. Örneğin, aile ortamındaki ilişkiler, yakın komşuluk ve arkadaşlık ilişkileri.
b. İkincil ilişkiler:
Resmiyet esasına dayanan, taraflar arasında belli bir sosyal mesafe bulunan, karşılıklı çıkar duygusunun güçlü olduğu, yazılı normların belirleyici olduğu ilişkilerdir. Örneğin, amir-memur, işçi-patron, müşteri-satıcı, yargıç-sanık arasındaki ilişkiler.
Toplumsal Değerler ve Normlar
Toplumsal Değer:
Bireyleri birbirine ve topluma bağlayan, bu bağlılık duygularını pekiştiren kollektif duygu, düşünce, inanç ve tasarımlara denir. (Bayramlar, büyüklere saygı, misafirperverlik, bayrak…)
- Toplumsal normların temelinde yer alırlar.
- Toplumun iyi-kötü, güzel çirkin, hayırlı-hayırsız, uğurlu-uğursuz vb. simgesel ve öznel ölçütlü değerlendirmelere dayanan bir yargı sistemidir.
- Her toplumda farklı olan toplumsal değerler, zamanla değişir.
- Toplumsal değerler, kuşaktan kuşağa aktarılan manevi bir kültür mirası olmak özelliğini de taşır.
Toplumsal Normlar
Toplumsal düzenin devam etmesini sağlayan, toplumsal ilişkileri düzenleyen, bu amaçla; bireylerin belirli durumlarda neleri yapıp, neleri yapmamaları gerektiğini gösteren kurallara toplumsal norm denir.
Toplumsal normlar toplumsal değerlere dayanır ve onları koruyarak kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağlar. Toplumsal normlar da toplumsal değerler gibi, toplumdan topluma ve zamana göre değişiklik gösterir.
Toplumsal normlar ikiye ayrılır:
a. Yazılı Normlar (Resmi Normlar): Yasalar, yönetmelikler, tüzükler..
b. Yazılı Olmayan Normlar: Gelenekler, görenekler, töreler…
Toplumsal düzenin devam etmesini sağlamak amacıyla, toplum tarafından konulan yazılı ve yazısız normların (kuralların) işlerliğini sağlamak, bireylerin normlara uygun davranışlarda bulunup bulunmadıklarını resmi veya sözlü biçimde denetlemek amacını taşıyan mekanizmaya toplumsal kontrol denir.Toplumsal Kontrol ve Yaptırım
Norm ve değerlere aykırı davranışlarda bulunan bireylere gösterilen maddi ve manevi nitelikli cezalandırmalar ile norm ve değerlere uygun davranışlarda bulunanlara yönelik ödüllendirme sistemine de toplumsal yaptırım denir.
Anomi (Kuralsızlık)
Toplumsal değişme sürecinde “geçiş” veya bunalım dönemlerinde, bazı norm ve değerlerin önemini yitirmesi, yerlerine yenilerinin konulamaması toplumsal düzeni zorlamaya başlar. Kuşaklar arasındaki iletişim ve bağlılık duyguları zayıflar. Toplumda kuraldışı davranışlar yaygınlaşır. (İlk kez E. Durkheim’ın belirttiği) bu durum alkol ve uyuşturucu bağımlılığı, fuhuş, itaatsizlik, hırsızlık, çapulculuk, yağmacılık, dolandırıcılık, çeteleşme, insan hakları ihlalleri, güven istismarı, yetki istismarı vb. davranışları arttırır.
Toplumsal Gruplar
Toplumsal Grubun Tanımı:
Belirli amaçları gerçekleştirmek doğrultusunda bir araya gelen ve aralarında sosyal ilişki bulunan en az iki bireyin oluşturduğu insan topluluklarına toplumsal grup (küme) denir.
Toplumsal Grubun Özellikleri:
- Her grubun kendine özgü bir amacı vardır.
- Gruplar, bireyin tek başına karşılayamadığı gereksinimlerini karşılamasını sağlar.
- Gruplar bu işlevlerini yerine getirdikleri sürece varlığını sürdürür.
- Gruplar, bireyin ait olma güdüsünü doyurmasını sağlar.
- Gruplar, bireyin toplumsallaşmasını sağlar. Birey toplumsal kişiliğini grup içinde kazanır.
- Gruplar üyelerine ortak bir bilinç kazandırır.
- Gruplar, üyeleri arasında belli bir işbölümü gerçekleştirerek birlikte iş yapma alışkanlığını kazandırır.
- Gruplar, bireylere statü ve rol kazandırır.
- Gruplar, üyeleri arasında yardımlaşma ve dayanışma duygularını güçlendirir. Bireyler arasında sosyal yakınlık oluşmasını sağlar.
- Her grubun kendine göre belirli norm ve değerleri vardır. Bireylerin bu norm ve değerlere uygun davranışlarda bulunmalarını sağlamak için toplumsal kontrol işlevini yerine getirir.
Toplumsal Grup Çeşitleri
Grupları bazı ünlü toplum bilimcilerin anlayışları ve belirli ölçütler doğrultusunda sınıflandırabiliriz.
1. F. Tönnies’e Göre
a) Cemaat (Topluluk)
b) Cemiyet (Toplum)
2. E. Durkheim’a Göre
a) Mekanik dayanışma gösteren gruplar
b) Organik dayanışma gösteren gruplar
3. H. Cooley’e Göre
a) Birincil Gruplar:
b) İkincil Gruplar:
F. Tönnies’e Göre Toplum-Topluluk (Cemiyet-Cemaat):
Toplum, ortak alışkanlıklara, düşüncelere ve tutumlara sahip; belli bir toprakta yaşayan ve kendilerini bir toplumsal birim sayan en geniş insan kümesi, olarak tanımlanır. Topluluk ise, üyeleri birbirlerine duygusal bağlarla bağlı, toplumsal ilişkilerin yüz yüze olduğu herhangi bir toplumsal küme, biçiminde ifade edilir. Böyle bir ayırımı, “insanlar arası ilişkilerin türü” nü temele alarak yapan, toplum bilimcilerden biri Tönnies tir. Tönnies’in ayırımına göre cemaat ve cemiyetin özellikleri şöyle gösterilebilir.
Cemaatin özellikleri:
- Ortak irade esastır.
- Zümrenin çıkarı başta gelir.
- İnanç
- Din ve din adamlarının fikri belirleyicidir.
- Töreler, gelenekler ve adetler etkilidir.
- Yaş ve cinsiyete dayalı işbölümü ve doğal dayanışma geçerlidir.
- Mülkiyet ortaktır.
Cemiyetin özellikleri:
- Bireysel irade esastır.
- Bireylerin çıkarı başta gelir.
- İnancın yerini ideoloji alır.
- Din ve dinsel otoriteler değil, kamuoyunun fikri belirleyicidir.
- Moda ve fikir akımları etkilidir.
- Sözleşmeli dayanışma, ticaret, değişim ve organik dayanışma söz konusudur.
- Mülkiyet bireyseldir.
E. Durkheim’a Göre Toplumsal Gruplar:
|
H. Cooley’e Göre Toplumsal Gruplar
|
4. Birey Sayısına Göre:
- Küçük Gruplar: Aile, yönetim kurulu, takım vb…
- Büyük Gruplar: Meclis, bölük, tabur vb…
5. Kuruluş Biçimine Göre:
- Formel Gruplar: Dernek, sendika, vergi dairesi, hastane…
- İnformel Gruplar: Aile, arkadaşlık grubu, akrabalık grubu …
6. Bireylerin Katılım Biçimine Göre:
- İsteğe Bağlı Gruplar: Oyun, okul, iş ve arkadaşlık gibi…
- İsteğe Bağlı Olmayan Gruplar: Aile ve millet gibi…
7. Sürelerine Göre:
- Süreli Gruplar: Gezi grubu, miting grubu …
- Sürekli Gruplar: Aile gibi…
8. Toplumun Algılamasına Göre:
- Sosyal Gruplar: Amaçları toplumsal norm ve değerlere aykırı olmayan, etkinlikleri toplum tarafından onaylanan gruplardır (Aile, meclis, bakanlar kurulu vb).
- Asosyal Gruplar: Amaçları toplumun norm ve değerleri ile çelişen, etkinlikleri toplum tarafından onaylanmayan gruplardır (Çeteler, kaçakçı ve uyuşturucu şebekeleri gibi).
Grup Niteliği Taşımayan Topluluklar:
1. Toplumsal Yığınlar
- Etkin Kalabalıklar
- Seyirci ve Dinleyiciler
- Gösteri Topluluğu
- Tören Toplulukları
2. Toplumsal Kategoriler
- Toplumsal Sınıflar: İşçi, işveren vb.
- Toplumsal Azınlıklar: Batı Trakya Türkleri
- Kitleler: Hürriyet okurları, hayvan severler …
